Voormalig legerkapitein Jair Bolsonaro werd zondag 28 oktober 2018 verkozen tot president van Brazilië. De 63-jarige haalde het met 55% van de stemmen. Zijn linkse opponent Fernando Haddad van de Arbeiderspartij (PT) haalde 45%. Brazilië lijkt zo af te stevenen op een donkere toekomst. Bolsonaro wordt weleens de “Trump van de Tropen” genoemd. Maar wie is hij? En waar staat hij voor?
Bolsonaro is een voormalig legerkapitein. Hij wil het leger opnieuw meer macht geven. De Braziliaanse militaire dictatuur (1964-1985) was volgens hem een “20-jarige periode van orde en vooruitgang”. Nochtans hebben die militairen duizenden folteringen en moorden op hun geweten. Bolsonaro is ook een hevig voorstander van folterpraktijken, omdat het volgens hem “toch de bedoeling is dat mensen hun mond open doen”. Hij is ook voor vrij wapenbezit. Veel van zijn aanhangers illustreerden dat door in de eerste verkiezingsronde hun wapens mee te nemen naar het stemhokje.
Hij dweept niet alleen met dat militaire verleden, hij bouwt er ook zijn hele beleidsvisie op. Hij zei openlijk dat als hij verkozen zou worden het “ordentelijke en deugdzame” Brazilië zal herrijzen, wanneer “alle eerzame burgers zich (mogen) bewapenen”. Niet alleen criminelen – want hij belooft de misdaad radicaal uit te roeien – maar ook activisten en minderheden vallen inmiddels onder Bolsonaro’s categorie “individuen die het niet verdienen als mensen behandeld te worden” en dus gemarteld en geëxecuteerd mogen worden.
Haatspeech tegen minderheden
De nacht dat Bolsonaro de eerste stembusronde net niet won, viel er al een eerste dode. Een beroemd leraar van de dans-vechtsport capoeira werd door een Bolsonaro-aanhanger in een café vermoord. Hij kreeg twaalf messteken in zijn rug. De reden? Hij had voor Haddad gestemd, de kandidaat van de linkse Arbeiderspartij (PT). De reactie van Bolsonaro: “Wie is er neergestoken? Dat ben ik (Bolsonaro werd tijdens een campagneoptocht effectief zelf lichtgewond bij een aanval met een mes, n.v.d.r.). Wat heb ik ermee te maken als een vent met een T-shirt van mij overdrijft?”
De lijst van Bolsonaro’s homofobe, vrouwonvriendelijke en racistische uitspraken is ellenlang. Met hem vergeleken is Trump een koorknaap. Bolsonaro’s aanhangers zetten die haatspeech gretig om in de praktijk. Een maand geleden kwam een nieuwe protestbeweging van grotendeels vrouwen die zich verenigden tegen Bolsnaro onder de noemer #EleNao (niet hij) nog massaal op straat, maar de laatste weken is de sfeer op straat zo grimmig geworden dat de angst om zich te uiten er dik in zit. Op sociale media nemen de berichten over aanvallen tegen anti-Bolsonaro activisten en PT- aanhangers alarmerend toe. Een jonge zwarte vrouw werd aangevallen wegens haar #NietHij’pin. “Slet, ga naar huis, ga de afwas doen”, riepen de mannen terwijl ze haar de kleren van het lijf probeerden te rukken. “Zo meteen zal Bolsonaro jullie communistische teven jullie plek wijzen.” De vrouw zei tegen de pers: “Nu gebeurt dus ook in de middenklasse wat we in de sloppenwijk al lang meemaken.”
De situatie in de Braziliaanse favela’s is al jaren explosief, maar nam de laatste maanden, onder de huidige rechtse president Temer, nog toe. Eind februari is de deelstaat Rio de Janeiro onder militair gezag geplaatst. Het geweld neemt hier sindsdien niet af maar toe. Tijdens 372 legeroperaties zijn in de favela’s 370 wapens gevonden. Elke dag vermoorden leger en politie gemiddeld twee sloppenwijkbewoners om een geweer, pistool of mes in beslag te nemen. Sinds de militaire ingreep is het aantal burgerslachtoffers met 140 procent toegenomen. Bolsonaro riep op om de favela’s nog grondiger op te kuisen en zei dat alle politieagenten die in naam van misdaadbestrijding iemand vermoorden, “een lintje verdienen”. Het wordt een opkuisoperatie zoals nog nooit meegemaakt in de geschiedenis van Brazilië, zo voorspelde hij.
Chicago boy
Dat het Bolsonaro menens is en hij zijn discours in daden wil omzetten, blijkt ook uit de geheime meetings waar acht hoge legergeneraals en slechts één burger bij elkaar komen om Bolsonaro’s regeringsprogramma uit te werken. Die ene burger is Paulo Guedes, een econoom uit de ultra-neoliberale Chicago school. Hij was het die onder dictator Pinochet de harde neoliberale koers in Chili uitdokterde. “Ik weet niets van economie”, zegt Bolsonaro, “maar ik zal Paulo Guedes volgen”. Hij kreeg daarbij de steun van de sterke agrarische sector, die als belangrijk machtsblok 214 van de 513 parlementsleden levert. In Brazilië zijn het de machtige businesslobby’s (de blocos) die eigenlijk het parlement controleren. Die agrarische sector heeft wel oren naar een sterk protectionistisch beleid à la Trump om voornamelijk de veetelers te beschermen.
Een uitgesproken visie op onderwijs heeft Bolsonaro dan weer wel. Overal zullen militaire openbare scholen worden opgericht. Onder leiding van legerofficieren en militaire politieagenten zullen vooral kinderen uit “gevaarlijke gebieden zoals de sloppenwijken” worden gedrild in “gehoorzaamheid en discipline”. Want dat is waar Bolsonaro voor staat: “voor orde en voor regelmaat, voor de traditionele waarden van het gezin”. Hij wil naar eigen zeggen van Brazilië een plek voor de meerderheid maken, waar minderheden moeten zwijgen en zich plooien naar de meerderheid, desnoods met geweld.
Steun van de Pinksterkerk
Hoe kan het dat meer dan de helft van de Braziliaanse kiezers op een antidemocratische, racistische, ex-militair als Jair Bolsonaro stemden? De meerheid van Brazilië bestaat uit armen, zwarten en vrouwen, maar Brazilië al is van oudsher een zeer gepolariseerde samenleving, een van de meest ongelijke van Latijns-Amerika, waar corruptie en geweld welig tieren. Met zijn harde aanpak belooft hij aan Braziliës eeuwige pijnpunten wel iets te doen. Door machtige tv-zenders zoals Globo is er een campagne opgezet om de PT (de Arbeiderspartij van Haddad en van rechtmatig presidentskandidaat Lula – zie verder) de schuld te geven van zowat alles wat in Brazilië misloopt. De mensen zijn dat beginnen te geloven. De opgeklopte frustratie tegenover de PT en hun 20-jarige regeerperiode is de overhand gaan nemen, ook bij de gelovige armen. Bolsonaro werpt zich op zich als een ultraconservatief en gelovig man. Hij heeft TV Record, het op één na grootste televisienetwerk van het land als één blok achter zich. Het is de machtige, stinkend rijke en oerconservatieve Pinksterkerk die TV Record in handen heeft.
Anticorruptie
Bolsonaro werpt zich ook op als dé anticorruptiekandidaat en dankt daaraan ook een groot deel van zijn stemmen. Hij verkoopt zichzelf als de vernieuwer die ervoor zal zorgen dat corruptie niet meer in de weg staat om de wensen van het volk waar te maken. Operatie Lava Jata (carwash), een witwasoperatie waar de PT in betrokken was, laat nog steeds haar sporen na. Terwijl de regering van huidig president Temer en de president zelf beschuldigd zijn van corruptie, is de framing hardnekkig: PT staat voor de meeste Brazilianen gelijk aan corruptie. De immens populaire Lula, ex-president en rechtmatig presidentskandidaat voor de PT, zou dit kunnen overstijgen, maar zit zonder harde bewijzen van coruptie al maanden in de gevangenis. Dat Bolsonaro zelfs al sinds 1991 in het Braziliaanse parlement zit, waar hij allianties aanging met fracties waarvan de leiders nu in de gevangenis zitten voor corruptie, daar maalt niemand om.
Dat toont de zwakheid van de Braziliaanse instellingen. Justitie wordt omgekocht en is partijdig. De huidige Braziliaanse opperrechter stelde onlangs zelf een militair uit de club die Bolsonaro’s regeringsprogramma schrijft, aan als zijn rechterhand.
VS- Brazilië alliantie
Bolsonaro heeft zijn populariteit te danken aan een soort van “Brazilië eerst”-imago. Toen de Noord-Amerikaanse pers vroeg hoe Bolsonaro met Trump zou overeenkomen, antwoordde zijn woordvoerder dat Jair Bolsonaro’s politiek in de eerste plaats gericht zal zijn op de bescherming van de strategische belangen van Brazilië en de Braziliaanse bevolking in binnen- en buitenland. “Desalniettemin zijn wij van mening dat de Verenigde Staten in veel opzichten een natuurlijke strategische partner is – iets wat de afgelopen tien jaar onder de Braziliaanse Arbeiderspartij is verdwenen.” Hij pleitte voor de uitbreiding van de bilaterale handel, gezamelijke investeringen in defensie en de keuze voor harde grenzen. “Samen kunnen Brazilië en de Verenigde Staten een aantal van de meest dringende zorgen van het westelijk halfrond aanpakken, zoals Venezuela”.
Hij had het ook over het dwarsbomen van China’s “onsubtiele pogingen” om economisch en militair voet aan de grond te krijgen op het continent én over de noodzaak om daartegen een nieuwe veelzijdige regionale alliantie op te richten.
De zonen van Trump en Bolsonaro hebben elkaar al ontmoet op de schietbaan en dat zegt symbolisch misschien heel veel over hoe ze de toekomst tegemoet zien. Er zijn bovendien hardnekkige geruchten dat de campagnestrateeg van Trump, Steve Bannon, aan Bolsonaro “advies” heeft gegeven voor zijn verkiezingsaanpak. Het ziet er helemaal naar uit dat de eerste economische en militaire macht én de tweede economische en militaire macht van het continent dezelfde vijanden gaan hebben, dezelfde waarden uitdragen en dus goed gaan kunnen samenwerken.
Artikel van Isabelle Vanbrabant (voorzitster van Cubanismo).